Gmina Łyse położona jest na piaszczystej nizinie kurpiowskiej wśród lasów i użytków zielonych. Od północy gmina graniczy z puszczą Piską.W skład gminy wchodzą 22 wsie stanowiąc 21 sołectw. Największą wsią poza Łysymi są Lipniki najmniejszą zaś Złota Góra. Zamieszkuje ją około 8000 mieszkańców, przeważnie rolników. Powierzchnia gminy liczy 246 km2. Wzdłuż zachodniej i południowej granicy płynie rzeka Szkwa. W jej bogatym rybostanie znajdują się wspaniałe okazy płoci, jazia i leszcza.
Ziemia jest tu słaba, gdyż gmina położona jest na sandrach (piaskach) naniesionych przez ostatnie zlodowacenie bałtyckie. Ten sam lodowiec wyrzeźbił krajobraz sąsiednich Mazur. Gleby są w przeważającej mierze klas V, VI i VI RZ (pod zalesienie). Lepsze są łąki i pastwiska stanowiące podstawę rolnictwa.
Troszkę historii
W północno – wschodniej części Mazowsza w dorzeczu rzek Pisy, Szkwy, Omulwi i Orzyca w XVI wieku zwartą przestrzenią rozciągały się lasy Puszczy zagajnicy, zwanej obecnie Zieloną Puszczą Kurpiowską. Od strony północnej graniczyła ona z Prusami przechodząc w knieje szczecińsko – jansborskie, które stanowiły jej naturalne przedłużenie, na południu dochodziła do rzeki Narwi na odcinku od Nowogrodu do Ostrołęki. Administracyjnie teren ten należał do starostw: łomżyńskiego i ostrołęckiego oraz powiatów różańskiego i przasnyskiego.Jeden z dworów książęcych mieścił się nad jeziorem Krusko zwanym później Serafin. Powstała tam później osada o tej nazwie. Najstarsza na terenie dzisiejszej Gminy Łyse wieś Lipniki istniała już w 1673 roku. Zachowały się przekazy mówiące o 66-ciu osobach dorosłych zamieszkujących Lipniki w tym czasie. Inne osady wiejskie puszczy: Dęby, Łyse, Łączki powstały po „potopie” Szwedzkim. Znękany i zbiedzony chłop na skutek wojen chętnie osiedlał się wśród lasów i bagien, gdzie był bezpieczny od napadów i rekwizycji obcych, bądź nawet i swoich oddziałów wojskowych, gdzie wreszcie wolny był od ekonomskiego bata, wciąż zapędzającego do pańszczyzny. Odtąd też stopniowo w ciągu XVII i XVIII wieku całość Puszczy została zasiedlona. Część wsi otrzymała nazwy od cech topograficznych Puszczy, część od nazwisk rodowych nowych osadników, za wzorem nazw wsi szlachty mazowieckiej i wsi puszczańskich w innych regionach Polski. Osiedlali się tu nie tylko Mazurzy z Prus Książęcych, ale nawet warmiacy (wieś Warmiak). Wielu z nich uciekło tu przed najazdem tatarskim. W 1926 roku ważyły się losy siedziby gminy. Przyczyną tego był pożar, który zniszczył część zabudowań od centrum w kierunku Myszyńca. Spłonął również budynek – siedziba władz gminnych. Został jednak odbudowany i Łyse utrzymało status siedziby gminy. Wkrótce gmina zmieni przynależność terytorialną. Otóż niepowodzenia natury ekonomicznej były powodem wydania rozporządzenia Rady Ministrów 21 marca 1931 roku dotyczącego rozwiązania powiatu kolneńskiego z dnia 1.IV.1932 roku.
W środkowej części gminy zachował się duży kompleks bagien serafińskich, będących pozostałością po zarastającym jeziorze Krusko, nad którym w średniowieczu stał dwór myśliwski książąt mazowieckich. Obecnie bagna są rezerwatem fauny i flory. Do nich przylega duży kompleks lasów położonych wzdłuż wschodniej granicy gminy, a w ich części środkowej są miejsca w których zachowały się uroczyska, będące obecnie rezerwatami.
Drugi kompleks ciągnie się z południa na północ od wsi Dęby, poprzez Tyczek, Wejdo, Warniak, Antonię i łączy się z Puszczą Piską. Są to lasy w przeważającej części sosnowe. Ponadto w drzewostanie występuje świerk, modrzew, brzoza, olcha, dąb i grab. Poszycie to: borowiny, jagodziny, mchy, widłaki, paprocie. W lasach można spotkać łosia, sarnę, jelenia, dzika, lisa, jenota, kunę borsuka, a z ptactwa, cietrzewia, kuropatwę, żurawia, kraskę, dzięcioły i kaczki. Żyją tu też liczne gatunki drozdów i innego ptactwa śpiewającego, wiosną koncertują słowiki. Nad Szkwą można zaobserwować gody batalionów i liczne lęgowiska bociana białego, spotkać bobra, wydrę i piżmaka.
Gmina Łyse to teren żywych jeszcze tradycji kurpiowskich. Można tu jeszcze spotkać barwny, tradycyjny strój, gwarę w codziennym użyciu, liczne obrzędy związane z porami roku, rolnictwem, zbieractwem. Najpopularniejszym z obrzędów jest „Palma Kurpiowska”, która odbywa się co roku w Niedzielę Palmową. Palmy wyrabia się z kolorowych papierów, gałązek miejscowych drzew i poszycia leśnego. Organizowany jest też konkurs na najładniejszą palmę. Przy okazji twórcy ludowi prezentują i sprzedają swój dorobek. Są to rzeźby, pieczywo obrzędowe, wycinanki, pisanki, kierce. Obrzęd ten ściąga co roku licznych turystów z kraju i zagranicy.
Niedziela Palmowa w Łysych
W niedzielę palmową miejscowość Łyse staje się jedną z najbarwniejszych w kraju. Odrodzenie się zwyczaju wykonywania palm kurpiowskich sprawiło, że z roku na rok przyciąga liczniejsze rzesze turystów z kraju i zagranicy, przedstawicieli świata dyplomacji, polityki, kultury, nauki. Wychodząc naprzeciw temu zainteresowaniu, poszerzyła się oferta kulturalna, przekształcając się z uroczystości kościelnej i przeglądu konkursowego do dużej imprezy folklorystycznej. Obecnie przyjeżdżając do Łysych można obejrzeć nie tylko procesję z palmami o znacznych rozmiarach, ale także kiermasz sztuki ludowej, kiermasz wydawnictw regionalnych, okolicznościowe wystawy, z wystawą nagrodzonych palm na czele, obejrzeć występy zespołów folklorystycznych, skosztować potrawy kuchni regionalnej, a nawet kupić zminiaturyzowaną ale regionalną palemkę. Na terenie Puszczy Zielonej palma wielkanocna posiada swój charakterystyczny, niepowtarzalny wyraz. Cechują ją zarówno rozmiary (od 1 do 10 m wysokości), sposób wykonania (oplatanie roślinnością leśnego kija), jak też bogata dekoracja bibułkowymi kwiatami i wstążkami. Jeszcze w okresie międzywojennym najpiękniejsze i najwyższe palmy można było oglądać w Myszyńcu, Kadzidle, Zalasie, Baranowie, Łysych i Lipnikach. Dziś zwyczaj ten przetrwał w dwóch ostatnich parafiach. Ogromna w tym zasługa księdza A. Pogorzelskiego, proboszcza parafii Łyse, jednego z inicjatorów wspomnianego konkursu. W powojennej rzeczywistości zanikał zwyczaj strojenia palm i dlatego w końcu lat 60-tych podjęto inicjatywę organizowania konkursów na najładniejszą palmę. Konkurs z biegiem lat rozwijał się obejmując cały region Puszczy Zielonej a sam przegląd przerodził się w dużą imprezę folklorystyczną. Niedziela Palmowa na Kurpiach stała się elementem dziedzictwa kulturowego tego regionu, do którego przywiązuje się szczególną wagę. Oprócz najważniejszego wymiaru jakim jest bez wątpienia sama uroczystość religijna dodać należy także aspekt integrujący ludzi zamieszkujących część Kurpiowskiej Puszczy Zielonej, dotyczy to w szczególności parafii Łyse i Lipniki. Konkurs w Niedzielę Palmową przetrwał trzydzieści lat nie tylko dzięki przywiązaniu mieszkańców parafii Łyse i Lipniki do tradycji, ale także dzięki wysiłkom organizatorów – instytucji jak i osobom fizycznym. Niedziela Palmowa pełni ważną funkcję w kulturze miejscowej społeczności. Jest przejawem piękna i najwyższych wartości dawnego zwyczaju; miłości do życia, odrodzenia, więzi współczesności z przeszłością.
Zabytki
Jest to kościół drewniany w stylu kurpiowskim , szalowany pionowymi deskami . Zbudowany przez miejscowych cieśli w latach 1876 – 1882 na miejscu dawnej (wzniesionej w 1789 roku) drewnianej kaplicy. Cenne są obrazy umieszczone w kościele, a wartość zabytkową ma obraz Św. Anny w głównym ołtarzu malowany w 1789 roku i stara figura Pana Jezusa na krzyżu z ołtarza bocznego. Obok kościoła stoi drewniana dzwonnica o wysokości 20m i plebania drewniana zbudowana w 1880 roku.
Wzniesiony został w latach 1837 – 1843 jest najstarszym kościołem w gminie. To kościół murowany z kamienia polneg, neobarokowy, wzniesiony został na planie prostokąta z węższym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium oraz dwoma przyległymi doń pomieszczeniami od strony południowej i północnej, mieszczącymi zakrystię i skarbczyki. Kościół posiada jednonawowe wnętrze nakryte płaskim stropem, na którym zachowane pozostałości polichromii z I połowy XIX wieku. Elewacja frontowa – zachodnia, flankowana dwoma kwadratowymi w planie wieżami, częściowo wtopionymi w korpus budynku. Zabytkowa jest również dzwonnica murowana pochodząca z I połowy XIX wieku, cenne są obiekty cmentarza grzebalnego między innymi kaplica murowana z II połowy XIX wieku i brama murowana z połowy XIX wieku.
Piękny kościół w stylu neogotyckim znajduje się w Zalasiu. Zbudowany w latach 1908 – 1913 z czerwonej cegły, zwożonych z Prus Wschodnich. Obiekt jednonawowy, posiada prezbiterium, dwie kaplice, zakrystię, przedsionek. W fasadzie znajduje się jedna wysoka wieża. W ubiegłym roku odrestaurowane wnętrze kościoła. Obok niego znajduje się dzwonnica zbudowana w 1902 roku.
Krajobraz historyczny tworzy też zabytkowe budownictwo mieszkalne.
Do najważniejszych należą:
- Łączki, dom nr 84, wł. Jana Kamińskiego drew. ok. 1910
- Łączki, dom nr 86 , wł. Aleksander Andrzejczyk drew. 1906
- Łyse, przy ul. Kościelnej: dom nr 4 z 1925, dom nr 6 z 1930, dom nr 20 z 1930, dom nr 22 z 1936
- Łyse, przy ul. Poległych: dom nr 14l.20 XX w., dom nr 23 z końca XIX w., dom nr 28 z pocz. XX w.
- Łyse, przy ul. Szkolnej: dom nr 9 z 1933, dom nr 9 z 1930 przeniesiony z Serafina w 1986, dom nr 32 z 1921, dom nr 48 z początku XX w.
Zwiedzającego te tereny zadziwić może gęstość występowania krzyży i kapliczek przydrożnych. Zdarza się, że umieszczone s w odległości 10 m, 100 m lub 200 m zależnie od rozmieszczenia domostw w poszczególnych wsiach no i z reguły w pewnych stałych punktach wsi.
W Lipnikach w stanie szczątkowym znajduje się cmentarz ofiar ostatniej epidemii cholery.
XIX – wieczny wiatrak (koźlak) urozmaica krajobraz Lipnik.
W Łączkach znajduje się Lipa – pomnik Przyrody – dla upamiętnienia miejsca, z którego pochodził Stanisław Krupa – działacz kurpiowszczyzny (nie tylko zresztą), jeden z inicjatorów marszu Kurpiów na Kolno.
W lesie k/Łysych znajduje się pomnik na cmentarzu żołnierzy radzieckich . W czasie II wojny świtowej istniała filia stalagu w Dłutowie (dziś mała wioska na granicy woj. suwalskiego i łomżyńskiego). Zginęło ok. 16.000 ludzi (źródła podają od 8 tyś. do 22 tysięcy). W 1960 roku Czesław Zajk jako ówczesny I sekretarz Komitetu Gromadzkiego PZPR w Łysych był inicjatorem upamiętnienia martyrologii żołnierzy radzieckich. Na pamiątkowej płycie wyryto napis: ” Żołnierzom armii radzieckiej , pomordowanym przez hitlerowców w latach 1942 – 44, Społeczeństwo powiatu kolneńskiego 1960 r.”